Izenburua: Geure ipuinak
Idazlea: Xabier Etxaniz Erle
Ilustratzailea: Jokin Mitxelena
Argitaletxea: Pamiela
Urtea: 2000
Bilduma: Ttamaina ttikia
Orri kopurua: 270
Adina: 12tik gora
Laburpena:
Mundua gure artean, edo Atxagak erderaz argitaratu den euskal herri ipuinen bilduma batean zioen bezala, "betiko ipuinak, leku guztietakoak, baina euskeraz", horixe da liburu honetan bildu nahi izan duguna.
Euskalki ezberdinetan zeuden ipuin hauek euskera batuan jarri ditugu, baina hori bai, jatorrizko euskararen freskotasuna, aberastasuna eta edertasuna ahalik eta ongien gordez. Horrela, gure asmoa izan da Gernikako irakurlea, Bakaikoakoa, Baionakoa eta Debakoa bezain gustura sentitzea ipuin hauek irakurtzean.
Gure asmoa, ipuin bilduma hau egiterakoan, geure literaturaren altxor hau eskuragarri jartzea izan da. Eta guk gozatu dugun bezala zuk zeuk, irakurle, goza dezakezun gure herriko kontakizun zoragarri hauekin.
- Laura Sagastume, Behinola 4. zenbakia, 2001eko apirila Herri ipuinen altxorra geure esku, eta eskura
Oso oker ez bagaude, Haur eta Gazte Literaturaz argitaratu zuen tesiaren ostean, hauxe da Xabier Etxanizek eskaintzen digun lehen lana. Alabaina, sorlana baino gehiago biltze lana dugu Geure ipuinak izeneko liburu hau, izan ere hainbat egileren (Ariztia, Azkue, Barandiaran, Barbier, Webster…) ipuinik gustukoenak eskaintzen baitizkigu liburu honen bidez. Egileak berak hitzaurrean dioenez, "hainbat bildumatan soilik ikertzaile eta adituen eskura zeuden herri ipuin hauek haurren mundura hurbiltzea" izan da bere asmoa. Baina berehala zehazten duenez, helduak izango dira liburu honen lehen hartzaileak eta bitartekariak, "izan ere liburu honen irakurlea, haurrak berak baino, haurrei istorioa kontatuko dion heldua baita; hots, irakaslea edo gurasoa".
Baina ediziogilearen lana ez da mugatu ipuinak hautatzera eta hizkera mailan euskara batuan jartzea izan da gertatu den aldaketa nimiñoa, "jatorrizko euskararen freskotasuna, aberastasuna eta edertasuna ahalik eta ongien gordez". Alde horretatik, irakurleak euskalkien presentzia nabarmena jasoko du euskara batu horren bidez eta hitanoa bezalako "zailtasunak" bere horretan ikusiko ditu. Bigarren aldaketa bat ere izan da ipuinen ideologia eta gertakari bortitzen aurrean; hizkuntz irizpidea baino eztabaidatuago izan daitekeen alor honetaz, hona Xabier Etxanizek, ezkutuka ez, baina argiro dioskuna: "Era berean, gu geu ere sortzaile baino gehiago suntsitzaile, edo aldaketagile hobe esanda, izan gara ipuin hauek igortzen duten ideologiaren aurrean (kasu bakar batzuetan, egia esan behar bada). Horrela, gertakari bortitz batzuk (pertsonaiak erretzen diren kasu batzuetan, esaterako) bigundu egin dira (hil dituztela adieraziz), eta aipu misoginoren bat edo beste ezabatu da".
Bi aldaketa hauekin batera, egileak bi testu eskaintzen dizkigu (hitzaurrea eta Mundua gurean, gu munduan izeneko hitzatzea), laburrak bezain interesgarriak, eta horietan euskal herri ipuinen azterketa orokor bat eskaintzen zaigu, besteak beste gure ipuinetan erlijioak izan duen eragina nabarmentzeko edota gure ipuinak besteren ipuinak ere badirela azaltzeko. Amaitzeko, altxor honetaz gehiago jakin nahi duenarentzat ipuinen jatorriaz eta bibliografiaz hainbat datu eskaintzen ditu.
Baina Geure ipuinak liburu ederrago egiten dute bai Jokin Mitxelenaren ilustrazioek bai edizioak berak. Badirudi kontu zaharrak ilustratzeko marrazkilariak txuri-beltzaren aukera egin duela, edota kolore horien inguruko itzal-argiekin jokatu nahi izan duela. Eta emaitza, esan gabe doa, zinez erakargarria da.
- Javier Rojo, El Correo 2001eko maiatzaren 23a. Herri tradizioa
Ipuin tradizionalen antologia berri bat plazaratu du Xabier Etxaniz Erle idazle eta ikertzaileak "Geure ipuinak" deitutako liburu honetan. Folkloristek egindako bilketa lanetan oinarrituta, idazleak istorio multzo bat aukeratu du, eta pixka bat moldatu, edizio irakurgarria egiteko asmoz. Esan nahi dut liburu hau, berez, irakurle arruntei zuzendutako lana dela, eta horregaitik ipuinetan agertzen den idazkera euskera batura egokitu dela ortografia eta morfologiari dagozkienetan. Horretara mugatu du edizio prestatzaileak bere eskua. Testuen bestelako hizkuntz berezitasunak bere hartan utzi ditu. Edonola ere, gai honetaz zerbait gehiago jakin nahi duen irakurlea ere gogoan izan du idazleak, "Gibel solasa" eta bibliografia egiterakoan erakusten duenez. Irakurleak batzuetan nabarituko du ipuinetan, adibidez, salto handiak daudela denbora eta espazioan, edota pertsonaia batzuk agertu eta desagertzen direla, ohizkoak diren koherentzia parametroak errespetatu gabe. Kontuan hartu behar du ahozko tradiziotik hartuta daudela eta idatzizko aldaerak ezin dituela ahozko kontaeraren berezitasun guztiak gorde. Azken finean, ahots ozenez irakurtzeko liburua da, oso edizio zaindu batean, marrazkiak eta guzti, aurkeztua.
- Estibalitz Ezkerra, Egunkaria 2001eko martxoaren 17a, Guztion ipuinak
Geografikoki urrun egon arren, herrialde batetik bestera dagoen distantzia ez da hain handia. Ipuin tradizioari begiratzea baino ez dago benetan ohartzeko kultura guztietan antzeko kezkak eta arazoak planteatzen direla, eta ipuinen bidez antzeko konponbidea bilatu izan zaiela. Xabier Etxaniz Erlek taxuturiko Geure ipuinak honetan, euskal ipuin tradizionalak bildurik ditugu. Idazleak berak hitzaurrean azaltzen duenez, antzekotasun handia dago euskal ipuin hauen eta beste kulturetako ipuinen artean. Hala ere, maiz ezagunagoak zaqizkigu kanpoko haiek etxean bertan ditugunak baino. Eta horregatik eskertzekoa da Etxanizek antolatu duen bildumatxo hau. Lan neketsua hartu du, euskalkietan zeuden istorioak hautatu eta euskera batura moldatu baitu. Baina lan orok bere ordaina jasotzen du azkenean, eta oraingo honetan txalotzeko da bere ahalegina: batetik, liburu gustagarria eta atsegina lortu duelako, eta bestetik, ipuinak irakurritakoan norberaren barruan dagoen haur sentipen hori esnarazten jakin duelako. Dena den, gauza bat argitu beharra dago: nahiz eta haur eta gazte literatura moduan aurkezten zaizkigun, Geure ipuinak-en agertzen diren istorioekin berdin-berdin goza dezake heldu batek zein ume batek.
Badu Geure ipuinak-ek nabarmentzeko beste zerbait: Jokin Mitxelenaren irudiak. Helduentzako literatura deituriko horretan, marrazkiak ikusteko aukera gutxi dago. Nik, behintzat, oso gustuko ditut azal apainduak. Objetuak begietatik sartzen dira, eta esateko, txikia nintzenean bezala sentitu naiz: orriak aurrera pasatzen ea marrazkiek ipuinaren xehetasunen bat aurrera ziezadaketen.
Edukiari begirtuta, ipuingintza tradizinalaren ohiko elementuekin topo egiten dugu. Onak on eta gaiztoak gaizto, lehenengoak sarituak izango dira eta besteak, berriz, zigortuak. Eta umetan zeinen erroturik geneuzkan uste haiek! Onak deabruari, Tartaroari edo gizon maltzur askori aurre egin beharko die. Baina zer gerta ere, beti izango du Ama Birjina lagun. Berdin dio gaiztoak zer egiten duen, beti aterako baita galtzaile.
Bestetik, emakumeei pixka bat etsigarria gerta dakieke halako istorioetan zeinen erabaki ahalmen gutxi duten ikustea. Printzesa ederrak, Ama Birjina, sorginak edo ama bihozberak dira emakumezko protagonista bakarrak. Eta haien funtzioa, berriz, gizon ausarten sari izatea da, herensuge maltzurren edo deabruaren altxor preziatu. Nik, behintzat, Bernardo Atxagak bere Groenlandiako lezioa-n agerturiko ipuintxoaren falta sumatu dut: mutil ausartak neskatila bat herensugearen atzaparretatik askatu nahi du, baina neskatilaren zuhurtziagatik ez balitz, biek munstroaren sabelean bukatuko zuketen. Beranduegi da, baina, gizartean erroturiko eta mendeetan belaunaldiz belaunaldi zabaldu diren ipuinak aldatzeko. Are gehiago, beren egileei kontuak hartzera joateko. Gainera, Etxaniz ez da topiko horien erantzule, eta zeuden istorioak biltzera mugatu da.